භූමිකම්පාවක් ආවොත්...

භූමිකම්පාවක් කියන්නෙ අතිශය විනාශකාරී ස්වාභාවික විපත්තියක් බව අමුතුවෙන් කියන්න දෙයක් නෑනෙ. භූමිකම්පාවක් තවත් භායනක වෙන්න හේතුවක් තමයි කිසිම විදිහකින් ඒ පිළිබඳ අනාවැකි කීමට නොහැකි වීම. සුළි සුළං, ටොනාඩෝ, සුනාමි වැනි තත්වයන් වලදී අනතුරු ඇඟවීම් කළහැකි වුවත් භූමිකම්පාවක් සිදුවීමට පෙර ඒ ගැන අනාවැකි කියන්න තරම් තවමත් තාක්ෂණය දියුණු වී නෑ.

'භූමිකම්පාවක් වෙන්නේ කොහොමද?' කියලා හැමෝම දන්නවානෙ. ඉතින් ඒ ගැන නොකියා භූමිකම්පාවකදී එයින් සිදුවන හානිය අවම කරගැනීමට කළයුතු දේවල් මතක් කරන්නයි මේ හදන්නෙ. හැබැයි බොහොම කෙටියෙන්. 'ලංකාවට මොන භූමිකම්පාද?' කියලා නොහිතා කියවන්ඩ පුළුවන් නම් හොඳයි. මොකද සුනාමි එන්න කලින් අපි සුනාමියක් දැනගෙන හිටියෙත් නෑනෙ.

  

 භූමිකම්පාව සිදුවෙන වෙලේ ඉන්නෙ වාහනයක නම්... 

 

1. පුළුවන් ඉක්මණට ආරක්ෂිත ස්ථානයක් බලලා වාහනය නවත්වන්න. ඉක්මණට නවත්වනවා කිව්වට ගස්, උස ගොඩනැගිලි, ගුවන් පාලම්, අධි බලැති විදුලි රැහැන් අසල නම් නවත්වන්න එපා. ඒවා වාහනය මත ඇද වැටෙන්න පුළුවන්.

2. වාහනයෙන් බහින්නේ නැතුව වාහනයටම වෙලා ඉන්න.

• වාහනය ඇතුලෙ ඉන්නකොට වටේ පිටේ විසිරෙන ඇදවැටෙන ද්‍රව්‍යය වලින් ඔබට ආරක්ෂාව ලැබේවි.
• ඒත් නිකමට හිතුවොත් ඔබේ වාහනය තියෙන්නෙ කොන්ක්‍රීට් එකක් හරි නැත්නම් කඩා වැටීමෙන් වාහනයට තදබල හානියක් වියහැකි දෙයක් අසල නම් වාහනය තුළ රැඳී සිටීම භයානකයි. ඒ වගේ වෙලාවට එළියට බැහැලා වාහනයට මුවාවෙලා ඉන්න පුළුවන් නම් ගොඩක් හොඳයි කියලා හිතනවා.
• භූමිකම්පාව ඉවර උනා කියලා කඩිමුඩියේ ගෙදර දුවන්ඩ හදන්න එපා.  භූමිකපාවකට පස්සෙ පසුකම්පන ඇතිවෙන්ඩ පුළුවන්. ඒවා කොහොමටවත් අවතක්සේරු කරන්ඩ බෑ වගේම පසුකම්පන පිළිබඳ අනාවැකි කියන්ඩත් බෑ. භූමිකම්පාවෙන් හානි උන ගොඩනැගිල්ලක් සම්පූර්ණයෙන්ම බිඳ දමන්න පසුකම්පන වලට පුළුවන්. ඒක හින්දා අරගත්තු ආරක්ෂක පියවරවල්වල තව කාලයක් රැඳී සිටීම සුදුසුයි.

 3. භූමිකම්පාව පහව ගියාම පරිස්සමින් ගමන් කරන්න. භූමිකම්පාවෙන් හානිවී තිබියහැකියයි සිතෙන පාලම්, පාරවල් ආදිය මඟහැර යනවා නම් හොඳයි.

4. එහා මෙහා යා නොහැකි විදිහට අවහිර වෙලා නම් සහන කණ්ඩායම් එනතුරු ඉන්න එක තමා වඩා හොඳ.

 

 ගොඩනැගිල්ලක් ඇතුලෙ හිටියොත්... 

 

 1. නොවැටී සිටින්න. එක්කෝ මොකක් හෝ නොබිඳෙන නොකැඩෙන දෙයක් අල්ලාගෙන ඉන්න. නැත්නම් ලේසිම දේ තමයි වැටෙන්න ඉස්සෙල්ලා බිම දිගාවෙන එක. පැදුරෙ ඉන්න අපි කොහොමද බිමට වැටෙන්නේ කියනවනෙ.

දිගාවෙන්න, ආවරණය වෙන්න, රැඳී සිටින්න

2.  දිගාවෙන්න, ආවරණය වෙන්න, රැඳී සිටින්න (Drop, Cover and hold) මේ ටික තමයිලු ඇමරිකාවෙ භූමිකම්පාවලින් බේරීමේ ජාතික ප්‍රතිපත්තිය විදිහට සැළකෙන්නෙ. පුළුවන් තරම් ඉක්මනට ශක්තිමත් ගෘහභාණ්ඩයක් යටට යන්න. හොඳට හයිය තියෙන මේසයක් වගේ එකක් යටට ගියාම බිත්තියක් කඩා වැටුනත් බේරිලා ඉන්න පුළුවන් තරම් ඉඩකඩක් තියෙනවානෙ.

3. ඔබ ඉන්නා ගොඩනැගිල්ලට භූමිකම්පාවෙන් හානි උනා නම් වහාම තමන් සමඟ සිටි අය ගැන සොයා බලන්න. 

• ඔවුන්ගේ නම් කතාකරමින් ඔවුන්ට තුවාල සිදුවී ඇත්ද ඒවායේ බරපතල කම කොපමණදැයි වටහා ගන්න. සීරීම් වැනි දෙයක් නම් තරමක් වෙලා දරාගෙන ඉන්න පුළුවන්නෙ. ඒත් බරපතල තත්වයක් නම් හැකි ඉක්මණින් ප්‍රතිකාර ලබාදීමට හෝ ප්‍රථමාධාර ලබාදීමට උත්සාහ කරන්න. ඒත් පරිස්සමින්.
•  ගෑස් ගන්ධයක් වැනි දෙයක් දැනේ නම් වහාම ගෑස් කාන්දුවන ස්ථානය සොයාගැනීමට උත්සාහ කරන්න. වැඩිපුර චලනය වීමකින් තොරව එක් එක් පුද්ගලයා ගෑස් කාන්දුව ඇත්තේ තමන් අවටදැයි බලනවා නම් වඩා හොඳයි. ගෑස් කාන්දු වන ශබ්දය උපයෝගී කරගන්න පුළුවන්. කාන්දුව හඳුනාගත් වහාම එය නැවැත්වීමට කළහැකි දෙයක් තිබේ නම් කරන්න.
•  ගෑස් ගන්ධයක් දැනුනත් නැතත් කිසිම හේතුවක් මත ගිනිකූරක්වත් දල්වන්න එපා.  බොහෝ භූමිකම්පා වලට පසු ඒ නගර ගින්නෙන්ද විනාශ උනේ නොදැනුවත්ව සිදුවී තිබූ ගෑස් කාන්දු නිසයි. 
• ඔබ සුන්බුන් ගොඩකට යටවී සිටීනම් සෙමින් ඒවා ඉවත් කර ආරක්ෂාකාරීව පිටතට පැමිණිය හැකිදැයි බලන්න.  එසේ නොහැකි නම් එතනම රැඳී සිටීම වඩා උචිතයි.
• පිටතට පැමිණිය හැකි නම්  වහාම හිස් භූමියකට යන්න. ඒ යනවිට කීදෙනෙකු ගොඩනැගිල්ලෙන් පිටතට පැමිණියාදැයි දැනසිටීම විපතට පත් අය බේරාගැනීමට පහසුවක් වේවි. කීපදෙනෙකු අඩු බව දැනුනත් පසුකම්පන සිදුවීමේ අවදානම නිසා නැවත ගොඩනැගිල්ල තුළට යාමෙන් වළකින්න.
• සුන්බුන් ගොඩක හිරවී සිටීනම් අසල ඇති යමකට තට්ටු කිරීමෙන් ඔබ සිරවී ඇති බව හඟවන්න උත්සාහ කරන්න.  නලාවක් වැනි දෙයක් තිබේ නම් පිඹින්න. කෑ ගසා උදව් ඉල්ලීම අවසාන තුරුම්පුව ලෙස තබාගන්න. කෑ ගැසීමේදී අධික වෙහෙසට පත්වීමත් අපිරිසිදු වාතය ආඝ්‍රාණය වීමත් හානිකර වියහැකියි. ඔබගේ මුඛය හා නාසය රෙදි කැබැල්ලකින් ආවරණය කරගැනීම වඩා හොඳයි.

 4. ඔලුවත් බෙල්ලත් බේරාගන්න. සිරුරේ රැකගතයුතුම කොටස් දෙක නිසා භූමිකම්පාවක් අවස්ථාවේදී ඔලුව දෑතින් ආවරණය කරගෙන සිටීම වැදගත්.

ඔලුවත් බෙල්ලත් බේරාගන්න

5. නොසෙල්වී මොහොතක් රැඳී ඉන්න. භූමිකම්පා අවස්ථාවේදී ආරක්ෂක පියවර නිසා ඔබට කිසිවක් සිදු නොවී තිබුනත් වහාම එළියට ඒමෙන් වළකින්න. පසුකම්පන නිසා භූමිකම්පාවට වඩා හානියක් වියහැකියි.

6. විදුලි උපකරණ ක්‍රියා කරවන්න එපා. භූමිකපාවෙන් පසු විදුලි උපකරණ ක්‍රියා කරවීමට හෝ අක්‍රීය කිරීමට යන්න එපා. එයින් පිටවිය හැකි එක ගිනි පුළිඟුවකට සියල්ල දවාහල හැකිය.

7. සුළු ගින්නක් හටගත්තොත් වහාම නිවාදමන්න. 

8. අවදානම පහවූ පසු පරිස්සමින් ගොඩනැගිල්ලෙන් පිටවෙන්න. ඔබගේ පවුලේ අය හා සම්බන්ධවීමට උත්සාහ කර ඒ අයගේ සුවදුක් විමසා බලන්න. මෙවැනි හදිසි ආපදාවකින් පසු පවුලේ අයට එකතුවිය හැකි තැනක් කලින් කතිකා කොට තිබීම වැදගත්. එවිට ආපදාවකින් පසු සිදුවිය හැකි අතුරුදහන්වීම්, මඟහැරීම වළක්වා ගත හැකියි. එබඳු කතා කරගත් ස්ථානයක් තිබේනම් ඒ වෙත යන්න.

 

 එළිපහළියේ හිටියොත්...

 

1. ඔබ සිටින්නේ කිසිවකින් තොර පරිසරයක (උදා: ක්‍රීඩා පිට්ටනිය) නම් සිටිතැනම නොසෙල්වී ඉන්න. භූමිකම්පාව නිසා භූමියේ පැළුම් ඇතිවියහැකි බැවින් හිස් පරිසරයක් වුවත් අනවශ්‍ය පරිදි එහා මෙහා යාමෙන් වළකින්න.

2. ගොඩනැගිලි, ලයිට් කණු, විදුලි රැහැන් ආදී කඩා වැටිය හැකි දේවලින් හැකිතරම් ඈත්වෙන්න. 

3. හැකිනම් ආවරණයක් සොයාගන්න. ඒත් ඔබ මත කඩා වැටිය හැකි ආවරණයකට යනවාට වඩා නොයා සිටීම හොඳයි. කිසිවිට පාලමක් යටට යන්න එපා.

4. පසුකම්පන ඇතිවියහැකි නිසා භූමිකම්පාව අවසන් වී සුළු මොහොතක් යනතුරු ආරක්ෂක පියවර අනුගමනය කරන්න.

 

 මීට අමතරව..

 

• කරදරයට පත්වූවන්ට උදව් කරන්න.
• කලබල නොවන්න.
• වෙරළාසන්න පරිසරයක සිටිනවා නම් සුනාමි අනතුරු ඇඟවීමක් ලැබුනොත් වහාම  ඉවත් වෙන්න.
• භූමිකපාවක් අතරතුර ඉන් බේරීමට  සිතා සිටිනා ගොඩනැගිල්ලෙන් පනින්න උත්සාහ කරන්න එපා. එය විහින් කරදරේ වැටීමක් වේවි.
• අනතුරු ඇඟවීම් නොසළකා හරින්න එපා.  වැරදි අනතුරු ඇඟවීමක් වුවත් වහා ක්‍රියාත්මක විය යුතුයි. වැරදි අනතුරු ඇඟවීමක් ඔබේ කාලය නාස්ති කරාවි. ඒත් එයට වඩා ජීවිතය වටිනවා නේද?

හරි.. ඔන්න ඔහොමයි කරන්න ඕනා. භූමිකම්පා ගැන කියපු එකේ එපි කේන්ද්‍රය (Epi center) ගැනත් කියන්න හිතුනේ මම දැකපු වීඩියෝ එකක් නිසා. භූමිකම්පාව ඇතිවෙන්නෙ පොළව අභ්‍යන්තරයේනෙ. ඉතින් එහෙම භූමිකම්පාව ආරම්භවෙච්ච ස්ථානයට හරියටම ඉහළින් පොළව මතුපිට ස්ථානයට තමයි එපි කේන්ද්‍රය කියන්නෙ. දැන් බලමු භූමිකම්පාවක් වුනාම එය හටගත්තු ස්ථානය හෙවත් එපි කේන්ද්‍රය හොයන හැටි.

මුලින්ම දැනගන්න ඕනා කාරණාව තමයි භූමිකම්පාව  අපිට දැනෙන්නෙ ඒ නිදහස් වූ ශක්තිය තරංග ආකාරයෙන් පොළවේ පැතිරී යාම නිසා බව. මේ  ප්‍රධාන වශයෙන් තරංග ආකාර දෙකක් තියෙනවා. 

p- wave  එහෙම නැත්නම් ප්‍රාථමික තරංග

p- wave  එහෙම නැත්නම් ප්‍රාථමික තරංග (Primary waves) කියන්නෙ පොළව මතුපිටට සමාන්තරව ගමන් කරන තරංග වලට. s-wave එහෙම නැත්නම් ද්විතියික තරංග (Secondary waves) කියන්නෙ පොළව මතුපිටට ලම්භකව ගමන් කරන තරංග වලට. රූප බැලුවම පැහැදිලි වෙයි. 

s-wave එහෙම නැත්නම් ද්විතියික තරංග

 ඊළඟට ලෝකෙ පුරා සිදුවෙන භූකම්පන අධ්‍යයනය කරන්න මධ්‍යස්ථාන තියෙනවා ලෝකෙ පුරාම.  ඒ මධ්‍යස්ථාන වල තිබෙන භූකම්පනමානය නම් උපකරණයෙන් පුළුවන් අදාළ භූමිකම්පාවෙන් ජනනය වුනු තරංගවල ආකාරය seismograph නම් සටහනකට ගන්න. භූකම්පන මානය දැකපු ගමන් වැඩේ වෙන හැටි තේරෙනවානෙ. 

භූකම්පනමානය

ඔය කාලයට අනුව ක්‍රමාංකනය කරලා තිබෙන කඩදාසි රෝල නිතරම කැරකෙමින් තියෙන්නෙ. භූමිකම්පාවක් වෙනකොටම අර අවලම්භය හෙලවිලා ඊට අනුව පෑනෙන් කඩදාසියේ ඇඳෙන එකයි වෙන්නෙ.  

භූකම්පනයක් සිදුවුනාට පස්සෙ භූකම්පන මාන වලින් ලැබෙන ප්‍රාථමික හා ද්විතියික තරංගවල සටහන එකට තියලා මෙව්වා කරාම පහළ රූපය වගේ සටහනක් ලැබෙනවා. පේනවානෙ ඒකෙ s හා p ලකුණු කරලා තියෙනවා. ඊට පස්සෙ අපිට ඕන ඔය s තරංගයේ ආරම්භයත් p තරංගයේ ආරම්භයත් අතර කාලය. පේනවනෙ ඒක තත්පර 24ක්. 

 

ඊටපස්සෙ අපි විද්‍යාඥයෝ කලින් හදාගෙන තියෙන පරිමාණයකට යනවා. (වම් කෙළවරේම තියෙන එක බලන්න. අනිත් එව්වා නොසළකා හරින්නකො. ) ඒකට අනුව s-p අතර කාලය තත්පර 24ක් වෙන්න නම් මධ්‍යස්ථානය එපි කේන්ද්‍රයේ ඉඳන් කිලෝමීටර් 215ක් දුරින් තියෙන්න ඕනෙ. ඒක නිසා අපි ඒ මධ්‍යස්ථානය කේන්ද්‍රය කරගත්තු අරය කිලෝමීටර් 215ක් වෙච්ච වෘත්තයක් අඳිනවා. ගණන් පාඩම මතකයිනෙ. ඉතින් එපි කේන්ද්‍රය මේ වෘත්තයේ පථයේ තියෙන්න ඕනා බව තේරෙනවානෙ.

ඊටපස්සෙ අපි කරන්නෙ භූකම්පනය වාර්තා වෙච්ච අසල පිහිටි තවත් මධ්‍යස්ථානයක s-p අතර කාලය අරගෙන, දුර හොයාගෙන වෘත්තයක් ඇඳීම.  ඊළඟට තුන්වෙනි මධ්‍යස්ථානකුත් අරගෙන ඒ විදිහටම වෘත්තය ඇන්ඳාම අපිට ලැබෙනවා වෘත්ත තුනක්. මේ වෘත්ත තුනම ඡේදනය වන ස්ථානය තමයි භූමිකම්පාවෙ එපි කේන්ද්‍රය වෙන්නෙ.

වෘත්ත තුනම ඡේදනය වන ස්ථානය තමයි භූමිකම්පාවෙ එපි කේන්ද්‍රය

සටහන : කොම්පීතරේ අහුමුළු පීරද්දි ආපදා කළමනාකරණය (සිංහලෙන් ඩිසාස්ටර් මැනේජ්මන්ට්) ඉගෙනගත්තු සටහන් වගයක් හම්බුනා. ඒකයි මේක ලියන්න හිතුවේ. භූමිකම්පාවක්වත් සුනාමියක්වත් කලින් දැනගන්න බෑ කිව්වට බලන්න එපායැ මේ දවස්වල ඉන්න අනාවැකි කියන කට්ටිය. පත්තරේ ටීවී එකේ මූණදාගන්න කියන අය වගේම කඩේ පිලේ බස් හෝල්ට් එකෙත් අනාවැකි කාරයො වැහි වැහැලා.   

මම මුහුණ දීපු එකම භූමිකම්පාව ඇතිවුනේ මේ අවුරුද්දෙ අප්‍රියෙල් මාසෙ.  එවලෙ මට මෙව්වා මොකුත් මතක් උනේ නෑ. හැබැයි මම පොළව හෙල්ලෙනකොටම ජංගමය අතට අරගෙන ගහක් කොළක් නැති හිස් තැනකට දිව්වා. ඒ දුවන්ඩ කලින් 'මෙන්න මෙහෙ හෙල්ලෙනවෝ' කියලා ස්ටේටස් එක දාන්නත් අමතක කරේ නෑ. මීටපස්සෙ නම් මේ විදිහටම කරන්න ඕනා. ඒත් ආයෙ ජීවිතේට ඒ අත්දැකීම නොලැබෙනවා නම් තමා වඩා හොඳ.

මූලාශ්‍ර :

• http://en.wikipedia.org/wiki/P-wave 
• http://en.wikipedia.org/wiki/S-wave
• http://www.geo.mtu.edu/UPSeis/locating.html
• http://www.wikihow.com/Survive-an-Earthquake
• http://www.wikihow.com/React-During-an-Earthquake
• http://en.wikipedia.org/wiki/Seismic_wave
• http://en.wikipedia.org/wiki/Epicenter
• මගේම සටහන්